To Σύστημα της Φούσκας

"At the end of day the poorest as always pay the most" - Dominique Strauss-Kahn


Αμα τα λένε αυτά από το ΔΝΤ, φανταστείτε τί γίνεται... Η οικονομική κρίση δεν είναι κάτι νέο. Ξεκίνησε με την κτηματομεσιτική φούσκα στις ΗΠΑ και την χρεωκοπία της Ισλανδίας πριν από μερικά χρόνια. Μιας κι έχουμε πιάσει οικονομική συζήτηση κι εν μέσω σχετικών αναλύσεων, έχοντας κάνει μια προσπάθεια να καταλάβω πως λειτουργεί αυτό το σύστημα, αποτυπώνω τις σκέψεις μου για όποιον ενδιαφέρεται. Ίσως υπεραπλουστευμένα, είμαι όμως σίγουρος πως θα γίνουν οι απαραίτητες διορθώσεις.

Αλλά πριν ξεκινήσουμε, ίσως είναι καλό να αποσαφηνιστούν ορισμένα πράγματα και έννοιες ώστε να γίνει κατανοητή η γενική εικόνα. Αν μη τι άλλο, όπως την κατανοώ εγώ.

Μία από αυτές τις έννοιες, είναι η απορρύθμιση της οικονομίας. Μετά το οικονομικό κραχ των ΗΠΑ την δεκαετία του '30, η οικονομία (και συνεπώς και οι τράπεζες) ήταν αυστηρά νομοθετημένη. Τι σημαίνει αυτό... Επί της ουσίας σημαίνει ότι στις τράπεζες επιτρέπονταν να διαχειρίζονται και να επενδύουν ποσά που αντιστοιχούσαν στο ονομαστικό κεφάλαιο τους. Το οποίο και τις έκανε πολύ προσεκτικές στις κινήσεις τους. Από τη δεκαετία του '80, την εποχή Ρήγκαν κι έπειτα, ξεκινάει αυτό που ονομάζεται η απορρύθμιση της οικονομίας. Οι τράπεζες δηλαδή, δύναται να διαχειρίζονται κεφάλαια πολύ μεγάλυτερα από αυτό που τους αντιστοιχεί και η όλη υπόθεση διαχείρησης γίνεται αδιαφανής. Αυτό ουσιαστικά σημαίνει ότι δημιουργούνται τράπεζες πολύ μεγαλύτερες από πριν. Για να κατανοηθεί η συνέπεια αυτού στην οικονομία ας πάρουμε το παράδειγμα του πετρελαιοφόρου πλοίου, βλέποντας το πλοίο σαν την οικονομία και το πετρέλαιο ως το χρήμα. Το πλοίο έχει πολλές μικρές δεξαμενές που χωρίζονται με στεγανά, ώστε αν πέσει σε τρικυμία να μην υπάρχει μια τεράστια κινούμενη μάζα στο αμπάρι, αποφεύγοντας τον κίνδυνο έτσι να ντελαπάρει. Η απορρύθμιση της οικονομίας έχει ως συνέπεια την αφαίρεση αυτών των στεγανών και διαχωρισματών.

Μια άλλη είναι το οικονομικό εύρημα της αγοράς των παραγώγων (derivatives). Σαν έννοια δεν διαφέρει από την παράγωγο που μαθαίναμε στο σχολείο. Η επιτάχυνση είναι η παράγωγος της ταχύτητας - η παράγωγος δείχνει πως μεταβάλεται ένα μέγεθος. Έτσι και στην οικονομία, η παράγωγος δείχνει την μεταβολή ενός μεγέθους - ας πούμε της μετοχής μιας επιχείρησης. Επενδύοντας στο οικονομικό προϊόν που λέγεται παράγωγος, δεν επενδύεις στην ίδια την επιχείρηση, αλλά στον δείκτη που λέει αν θα πάει καλά ή άσχημα η επιχείρηση αυτή ή ό,τι άλλο αντιπροσωπεύει το οικονομικό προϊον αυτό. Είναι επί της ουσίας ένα στοίχημα με απόδοση. Σα να μετατρέπεις την οικονομία σε καζίνο περίπου.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Αν παλαιότερα ήθελε να πάρει κάποιος ένα δάνειο, πήγαινε σε έναν δανειοδότη (π.χ. citibank). Ο δανειοδότης επειδή ήθελε να πάρει τα χρήματα του πίσω ήταν πολύ προσεκτικός απέναντι στον υποψήφιο δανειολήπτη. Τι συμβαίνει όμως πλέον... Ο δανειολήπτης παίρνει δάνειο από τον δανειοδότη και δανειοδότης πουλάει το δάνειο σε μια επενδυτική τράπεζα (π.χ. Goldman Sachs). Η επενδυτική τράπεζα αγοράζει παρα πολλά δάνεια, κτηματομεσιτικά, πιστωτικών καρτών, καταναλωτικά κ.ο.κ. και μέσα από μια περίπλοκη διαδικασία φτιάχνει ένα οικονομικό προϊόν της αγοράς παραγώγων - ένα ομόλογο αν θέλετε - ας το πούμε CDO (collateral debt obligation). Αυτό το προϊόν, η επενδυτική τράπεζα, το πουλάει σε διάφορους επενδυτές ανά το κόσμο. Ουσιαστικά είναι ένα στοίχημα που λέει ότι οι δανειολήπτες αυτοί θα καταφέρουν να αποπληρώσουν το δάνειο τους. Η δόση του δανείου λοιπόν δεν πάει σε μια τράπεζα, αλλά στον τύπο στο Τενεσσί που παίζει με τις τάπες των βαρελιών περιμένοντας το ουίσκι να ωριμάσει και κάθε άλλης λογής επενδυτές παγκοσμίως.

Τί σημαίνει αυτό; 'Οτι δίνοντας δάνεια μπορούμε να φτιάχνουμε ομόλογα CDO, τα οποία μπορούμε και πουλάμε και να βγάζουμε χρήματα. Άρα: ΔΩΣΕ ΔΑΝΕΙΑ! Επίσης ο δανειοδότης πλεόν δεν ενδιαφέρεται για το ποιόν του δανειολήπτη γιατί δεν περιμένει να πάρει τα χρήματα του πίσω από αυτόν. Τα χρήματα του έχει ήδη πάρει από τους επενδυτές, που αγοράζουν το ομόλογο που φτιάχνεται μέσω του δανείου που δίνεται. Άρα ως τράπεζα, ακόμα κι αν κάποιος είναι κακοπληρωτής, δεν έχω λόγο να ανησυχώ για το δάνειο που θα του δώσω γιατί έχω επί της ουσίας ήδη πληρωθεί γι' αυτό. Κάθε άλλο, ένας κακοπληρωτής θα πάρει δάνειο υψηλού κινδύνου με υψηλότερο επιτόκιο. Αναγνωρίζει η τράπεζα δηλαδή το μεγαλύτερο ρίσκο να μην πάρει τα λεφτά της πίσω, όποτε για να έχει παραπάνω κίνητρο να δώσει ένα δάνειο υψηλού κινδύνου βάζει και μεγαλύτερο τόκο στο δάνειο αυτό.

Για να έχει πουληθεί το προϊον αυτό το οποίο βασίζεται στα δάνεια και χάρην εργασίας ονομάσαμε CDO (να έχει δηλαδή το στοίχημα καλή απόδοση και να θεωρείται μια καλή επένδυση) οι επενδυτικές τράπεζες προσλαμβάνουν οίκους αξιολόγησης (π.χ. Μοοdy's) πληρώνοντας τους τεράστια ποσά για να γνωμοδοτήσουν τις επενδύσεις αυτές. Για να γίνει σαφές το πλαίσιο, οι εταιρίες αυτές απλώς λένε τη γνώμη τους και δεν φέρουν καμία νομική ευθύνη - πληρώνονται από τις επενδυτικές τράπεζες για να γνωμοδοτήσουν τα οικονομικά προϊόντα που αυτές πουλάνε. Ας σημειωθεί ότι κατά την κτηματομεσιτική κρίση των ΗΠΑ, οι οίκοι αξιολόγησης είχαν γνωμοδοτήσει ομόλογα, που βασίζονταν σε δάνεια υψηλού κινδύνου, σαν επένδυση πιο ασφάλη και από κρατικά ομόλογα! Τα συμπεράσματα επ' αυτού δικά σας...

Τι συμβαίνει τώρα από 'κει και πέρα... Οι επενδυτές μπορούν να ασφαλίζουν το προϊόν - ομόλογο που αγόρασαν, σε περίπτωση που πέσει έξω, αγοράζοντας ένα άλλο αντίστοιχο προϊόν, πάλι της αγοράς παραγώγων, το λεγόμενο CDS (credit default swap). Παίζουν δηλαδή ένα κόντρα στοίχημα. Παίζω δηλαδη στο στοίχημα CDO ότι η ομάδα θα κερδίσει αλλά καλού κακου, έχω παίξει και στο στοίχημα CDS, σε περίπτωση που χάσει. Οπότε μια η άλλη τα λεφτά μου τα παίρνω πίσω.

Μια σημαντική ιδιαιτερότητα όμως της αγοράς παραγώγων, η όποια εμπίμπτει στην προαναφερθείσα απορρύθμιση και δεν είναι νομοθετημένη, είναι ότι οποιοσδήποτε μπορεί να ασφαλίσει οτιδήποτε. Δηλαδή, ασφαλίζω εγώ παραδείγματος χάρην το σπίτι μου. Μπορεί όμως και οποιοσδήποτε τρίτος να ασφαλίσει το σπίτι μου ταυτόχρονα! Δηλαδή, ενώ η κοινή λογική λέει ότι ένα ασφάλιστρο ομολόγο (CDS) αγοράζει κάποιος κάτοχος επενδυτικού ομολόγου (CDO), με τα υπάρχοντα δεδομένα ασφαλιστικά ομόλογα μπορεί να αγοράσει οποιοσδήποτε! Δηλαδή η ασφαλιστική μπορεί να πουλάει ασφαλιστικά ομόλγα CDS, σε κερδοσκόπους που τζογάρουν εναντίον μιας επένδυσης που δεν τους ανήκει ή την αποπληρωμή ενός δανείου.

Άρα λοιπόν τίθεται το εξής απλό ερώτημα: "Αν πληρώνει κάποιος άλλος, βάζεις στοίχημα;" Και η απάντηση φυσικά είναι ναι! Είναι κάλλιστα δηλαδή εφικτό, τα στελέχη μιας τράπεζας να πουλάνε ομόλογα που βασίζονται σε προβληματικά δάνεια και με τη βοήθεια των οίκων αξιολόγησης να τα παρουσιάζουν στην αγορά ως υγιείς επενδύσεις, ταυτόχρονα να αγοράζουν ασφαλιστικά ομόλογα που λένε ότι η επένδυση δε θα πετύχει, δηλαδή το δάνειο δεν θα αποπληρωθεί...

Θέλει πολύ για να δημιουργηθεί μια κρίση; Κάποια στιγμή η φούσκα σκάει... Ειδικά όταν δίνεις δάνεια που δεν έχουν πιθανότητα να αποπληρωθούν... Μέρος του προεκλογικού προγράμματος του Μπαράκ, ήταν και η ρύθμιση της οικονομίας. Όσο το έκανε κάποιος από έσας, άλλο τόσο το έκανε κι αυτός. Ποιού το λόμπι χρηματοδοτεί τον Ομπάμα και τον κάθε πολιτικό; Ας σκεφτεί κανείς μόνο ότι υπάρχουν τράπεζες με κύκλο εργασιών μεγαλύτερο και από το ΑΕΠ κρατών.

Πώς εμπίπτει η Ελλάδα τώρα μέσα σε όλα αυτά... Η Ελλάδα είναι ένας αφερέγγυος πληρωτής. Αρά όταν το πράγμα λόγω παγκόσμιας κρίσης έχει ζορίσει και λεφτά δεν υπάρχουν, αναγκάζεται να δανειστεί με υψηλό επιτόκιο γιατί ο δανειοδότης θεωρεί το δάνειο υψηλού κινδύνου και χρειάζεται το παραπάνω κίνητρο για να της δώσει τα χρήματα αφού το ρίσκο να μην τα πάρει πίσω είναι μεγάλο. Παράλληλα προσπαθεί να διασφαλίσει τα συμφέροντα του μέσω της δανειακής σύμβασης. Ταυτόχρονα λόγω της φύσης του συστήματος μπορεί οποιοσδήποτε να πάει να ασφαλιστεί κατά του δανείου αυτού...

Κι αν η γιαγιά στο Σινσινάτι έχει ένα δάνειο με τόκους 90% της αξίας του δανείου, αφήνει τα κλειδιά στο τραπέζι του σπιτιού, τα μαζεύει και μη την είδατε. Τι είχαμε, τι χάσαμε... Κάνουν το ίδιο κι ένα εκατομμύριο και βάλε άλλοι δανειολήπτες στο Αμέρικα και αν το κράτος αρνηθεί να πάρει δάνειο για να εγγυθεί τη ρευστότητα της αγοράς (όπως έκανε η Ελληνική κυβέρνηση δανειζόμενη 28 δις πριν μερικά χρόνια για να τα δώσει στις τράπεζες βάζοντας το ίδιο το κράτος σαν εγγυητή) κλείνει η Lehman Bros., μερικές επιχειρήσεις βάζουν λουκέτο παγκοσμιώς και ο κοσμάκης χάνει τη δουλειά του. Με ένα κράτος τί συμβαίνει όμως;

Μην σας κάνει εντύπωση την επόμενη φορά που η Standard & Poors γνωμοδοτώντας βγάλει την ελληνική οικονομία άχρηστη, αν ακούσετε ότι κάποιοι έβγαλαν μερικά δις από την πώληση των CDS που οι τιμές τους εκτινάχθηκαν.

Να δούμε πόσες φορές θα κάψουμε το ίδιο σπίτι για παίρνουν μερικοί την ασφάλεια ξανά και ξανά ή αν θα μείνει τίποτα για έχουμε να καίμε... Γι' αυτό και κάποια στιγμή θα καταλήξουμε στους δρόμους, κρατώντας ό,τι βρούμε μπροστά μας, ενώ ένας ψηλός τύπος με καμπανάκι θα φωνάζει "Bring out your dead".